Τα ήθη και τα έθιμα της Υψωσης του Τίμιου Σταυρού όπως εμφανίζονται από το συγγραφέα Γιάννη Πουλάκη
στο βιβλίο του για τον Πόρο

Στις 14 του μήνα Σεπτέμβρη, η Εκκλησία γιορτάζει την Ύψωση του Σταυρού. Του αληθινού Σταυρού, όπου πάνω σ’ αυτόν μαρτύρησε ο Θεάνθρωπος και που τον έδειξε στην Αγία Ελένη, όπως λένε, ο συμπαθητικός και μυρωδάτος βασιλικός.

Ο λαός μας λέει πως αυτό το μυροφυτό φύτρωσε εκεί ακριβώς που ήταν ο Τίμιος Σταυρός από τις σταλαματιές του Άγιου Αίματος του Χριστού. Άλλοι πιστεύουν πως ο βασιλικός φύτρωσε πάνω στον τάφο του Χριστού.

Η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού για πρώτη φορά, υψώθηκε από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Μακάριο, όταν αυτοκράτορας στο Βυζάντιο ήταν ο Μέγας Κωνσταντίνος. Σύμφωνα με την ιερή παράδοση της Εκκλησίας μας, αμέσως μετά την εύρεση του Τιμίου Σταυρού, η Αγία Ελένη τον ασπάσθηκε και τον παρέδωσε στον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Μακάριο, ο οποίος ύψωσε ψηλά τον Σταυρό του Χριστού για να τον δουν οι παρευρισκόμενοι χριστιανοί.

Επίσης κατά την παράδοση, όταν η Αγία Ελένη απορούσε ανάμεσα στους πολλούς σταυρούς, ποιος να ήταν του Χριστού, ένα μυρωδάτο φυτό, ο βασιλικός, της τον αποκάλυψε. Για αυτό και στη γιορτή του Σταυρού φέρνουν στην εκκλησία γλάστρες ή αγκαλιές βασιλικούς για το Σταυρό.

Αυτόν το βασιλικό, μάλιστα, συχνά τονε βάζανε σ’ ένα βαζάκι με νερό για να βγάλει ρίζες, ώστε να το φυτέψουνε ξανά κι από το ίδιο τούτο το φυτό να πάνε τα κλωναράκια την επόμενη χρονιά, τέτοια μέρα, στην εκκλησιά. Τα ματσάκια βασιλικών που μοιράζονται μετά το τέλος της λειτουργίας, τα κρατούνε φυλαχτό πάνω στο εικόνισμα, γιατί ο λαός μας πιστεύει πως ο αγιασμένος αυτός βασιλικός (το σταυρολούλουδο), έχει αρκετές θεραπευτικές καi θαυματουργικές ικανότητες και γι’ αυτό και το φυλάει στο εικονοστάσι για «σταυρώματα και ξορκίσματα.».

Ανήμερα του Σταυρού, μεγάλη γιορτή της Χριστιανοσύνης (σαράντα μέρες μετά τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος), οι παλιοί τηρούσαν αυστηρή νηστεία. Οι ενοριακοί ναοί του νησιού γέμιζαν από κόσμο. Όλοι πηγαίνανε μ’ ένα ματσάκι βασιλικό, για να στολίσουνε το Σταυρό του Χριστού. Το αφήνανε σ’ ένα πανέρι δίπλα στο προσκυνητάρι, προσκυνούσανε ευλαβικά το Σταυρό, παίρνανε «διαβασμένο»-αγιασμένο βασιλικό από το χέρι του παπά και παρακολουθούσανε με ευσέβεια την ιδιαίτερα κατανυκτική θεία Λειτουργία.

Για τους αγρότες η μέρα του Σταυρού ήταν κι η πιο ευλογημένη αφετηρία της καινούριας «χρονιάς» και της σποράς τους. (Πριν «σταυρώσει» η γη, όπως λέγανε, να μην αρχίζει κανείς δουλειά στο χωράφι του). Οι νοικοκυρές έπιαναν ανήμερα το καινούριο προζύμι κι έφτιαχναν ένα πρώτο ψωμί, που το μοίραζαν για το καλό στη γειτονιά.

Παλιά που υπήρχαν αγρότες στο νησί, υπήρχε η συνήθεια από το τελευταίο δεμάτι στάχια που θέριζαν, να πλέκουνε με τέχνη μια ωραία δέσμη, που την έλεγαν από το σχήμα της «χτένι», «ψαθί» ή «σταυρός». Την κρεμούσαν έπειτα στο εικονοστάσι του σπιτιού, δίπλα στα εικονίσματα. Όταν ερχόταν ο καιρός της σποράς, τότε τα σπυριά του σιταριού της δέσμης αυτής, που είχαν ευλογηθεί την ημέρα της Υψώσεως του Σταυρού στην εκκλησία, τους ανακάτευαν με το σπόρο. Γι’ αυτό είχανε και τη σχετική παροιμία: «Του Σταυρού σταύρωνε και σπέρνε».